در مورد جهنم ابتدا با آوردن چند آیه بحث را شروع می کنیم:

وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ

و اگر مى‏خواستيم حتما به هر كسى [از روى جبر] هدايتش را مى‏داديم ليكن سخن من محق ق گرديده كه هر آينه جهنم را از همه جنيان و آدميان خواهم آكند

قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِينَ

فرمود نكوهيده و رانده از آن [مقام] بيرون شو كه قطعا هر كه از آنان از تو پيروى كند جهنم را از همه شما پر خواهم كرد

مَّن كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا

هر كس خواهان [دنياى] زودگذر است به زودى هر كه را خواهيم [نصيبى] از آن مى‏دهيم آنگاه جهنم را كه در آن خوار و رانده داخل خواهد شد براى او مقرر مى‏داريم

جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ

[در آن سراى هلاكت كه] جهنم است [و] در آن وارد مى‏شوند و چه بد قرارگاهى است

لَهُم مِّن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ

براى آنان از جهنم بسترى و از بالايشان پوششهاست و اين گونه بيدادگران را سزا مى‏دهيم

وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا

و [تا] مردان و زنان نفاق‏پيشه و مردان و زنان مشرك را كه به خدا گمان بد برده‏اند عذاب كند بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ايشان خشم نموده و لعتشان كرده و جهنم را براى آنان آماده گردانيده و [چه] بد سرانجامى است

ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَلاَ تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتُلْقَى فِي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَّدْحُورًا

اين [سفارشها] از حكمتهايى است كه پروردگارت به تو وحى كرده است و با خداى يگانه معبودى ديگر قرار مده و گرنه حسرت‏زده و مطرود در جهنم افكنده خواهى شد

وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ ائْذَن لِّي وَلاَ تَفْتِنِّي أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ

و از آنان كسى است كه مى‏گويد مرا [در ماندن] اجازه ده و به فتنه‏ام مينداز هش‏دار كه آنان خود به فتنه افتاده‏اند و بى‏ترديد جهنم بر كافران احاطه دارد

الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُوْلَئِكَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضَلُّ سَبِيلًا

كسانى كه به رو درافتاده به سوى جهنم رانده مى‏شوند آنان بدترين جاى و گم‏ترين راه را دارند

سوره اعراف

يَا بَنِي آدَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاء لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ(27)

اى فرزندان آدم زنهار تا شيطان شما را به فتنه نيندازد چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند و لباسشان را از ايشان بركند تا عورتهايشان را بر آنان نمايان كند در حقيقت او و قبيله‏اش شما را از آنجا كه آنها را نمى‏بينيد مى‏بينند ما شياطين را دوستان كسانى قرار داديم كه ايمان نمى‏آورند (۲۷)

إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُواْ عَنْهَا لاَ تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاء وَلاَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ ﴿۴۰﴾

در حقيقت كسانى كه آيات ما را دروغ شمردند و از [پذيرفتن] آنها تكبر ورزيدند درهاى آسمان را برايشان نمى‏گشايند و در بهشت درنمى‏آيند مگر آنكه شتر در سوراخ سوزن داخل شود و بدينسان بزهكاران را كيفر مى‏دهيم (۴۰)

وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿۴۲﴾

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند هيچ كسى را جز به قدر توانش تكليف نمى‏كنيم آنان همدم بهشتند [كه] در آن جاودانند (۴۲)

وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ وَقَالُواْ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۴۳﴾

و هر گونه كينه‏اى را از سينه‏هايشان مى‏زداييم از زير [قصرهاى]شان نهرها جارى است و مى‏گويند ستايش خدايى را كه ما را بدين [راه] هدايت نمود و اگر خدا ما را رهبرى نمى‏كرد ما خود هدايت نمى‏يافتيم در حقيقت فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند و به آنان ندا داده مى‏شود كه اين همان بهشتى است كه آن را به [پاداش] آنچه انجام مى‏داديد ميراث يافته‏ايد (۴۳)

وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَن لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿۴۴﴾

بهشتيان دوزخيان را آواز مى‏دهند كه ما آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود رست‏يافتيم آيا شما [نيز] آنچه را پروردگارتان وعده كرده بود راست و درست‏يافتيد مى‏گويند آرى پس آوازدهنده‏اى ميان آنان آواز درمى‏دهد كه لعنت‏خدا بر ستمكاران باد (۴۴)

سوره عنکبوت

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ

﴿۵۸﴾

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند قطعا آنان را در غرفه‏ هايى از بهشت جاى مى‏دهيم كه از زير آنها جويها روان است جاودان در آنجا خواهند بود چه نيكوست پاداش عمل‏كنندگان (۵۸)

بحث معاد را با آیاتی از قرآن درباره این موضوع شروع می کنیم:

إِنَّ السَّاعَةَ ءاَتِيَةٌ أَكَادُ أُخْفِيهَا لِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى

 در حقيقت قيامت فرارسنده است مى‏خواهم آن را پوشيده دارم تا هر كسى به [موجب] آنچه مى‏كوشد جزا يابد

وَمِنَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّا نَصَارَى أَخَذْنَا مِيثَاقَهُمْ فَنَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُكِّرُواْ بِهِ فَأَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللّهُ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ

 و از كسانى كه گفتند ما نصرانى هستيم از ايشان [نيز] پيمان گرفتيم و[لى] بخشى از آنچه را بدان اندرز داده شده بودند فراموش كردند و ما [هم] تا روز قيامت ميانشان دشمنى و كينه افكنديم و به زودى خدا آنان را از آنچه مى‏كرده‏اند [و مى ‏ساخته ‏اند] خبر مى‏ دهد

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلَى فَتْرَةٍ مِّنَ الرُّسُلِ أَن تَقُولُواْ مَا جَاءنَا مِن بَشِيرٍ وَلاَ نَذِيرٍ فَقَدْ جَاءكُم بَشِيرٌ وَنَذِيرٌ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

 اى اهل كتاب پيامبر ما به سوى شما آمده كه در دوران فترت رسولان [حقايق را] براى شما بيان مى‏كند تا مبادا [روز قيامت] بگوييد براى ما بشارتگر و هشداردهنده‏اى نيامد پس قطعا براى شما بشارتگر و هشداردهنده‏اى آمده است و خدا بر هر چيزى تواناست

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ أَنَّ لَهُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُواْ بِهِ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

 در حقيقت كسانى كه كفر ورزيدند اگر تمام آنچه در زمين است براى آنان باشد و مثل آن را [نيز] با آن [داشته باشند] تا به وسيله آن خود را از عذاب روز قيامت بازخرند از ايشان پذيرفته نمى‏شود و عذابى پر درد خواهند داشت

لِيَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ أَلاَ سَاء مَا يَزِرُونَ

 تا روز قيامت بار گناهان خود را تمام بردارند و [نيز] بخشى از بار گناهان كسانى را كه ندانسته آنان را گمراه مى‏كنند آگاه باشيد چه بد بارى را مى‏كشند

 معاد

بحث معاد در قران بسیار گسترده است چنان که می توان ادعا کرد یک سوم قرآن در این باره است.پس من از این همه به آنچه بیشتر مورد نیاز است می پردازم:اصولا اعتقاد به معاد مبتنی است بر این که در انسان حقیقتی است که با فنا و متلاشی شدن بدن از بین نمی رود.زیرا معنای معاد این است که هر فردی که در این عالم بوجود می آید،همین فرد در رستاخیز زنده می شود و تا ابد زنده خواهد یود.پس بین این انسان وانسانی که در آخرت زنده می شود((هویت))و این همانی برقرار است.چرا و به چه لحاظ می گوییم این همان است؟در صورتی ما می توانیم وحدت بین این موجود وآن موجود را تعقل کنیم که عنصر اساسی مشترکی  بین این دو وجود داشته باشد.این عنصر اساسی به این معناست که شخصیت هر انسانی وایسته به اوست،وگرنه در همین عالم نیز موادی به مواد دیگر تبدیل می شوند و و جهت یا جهات مشترکی هم بین آنهااست.اما در همان حال هویت و این همانی در آن ها محفوظ و صادق نیست:روی خاک باغچه ای کود میریزیم و آب و دانه وگل می کاریم.گلی می روید گرچه به یک معنی می توان گفت که همان کد و خاک و آب تبدیل به گل شده اند،اما ایا شخصیت گل همان شخصیت کود است؟می دانیم که در این جا دو هویت موجود است و هیچ گاه نمی توان گفت:گل همان کود است.خواص کو در آن نیست ، چنان که خواص گل هم در آن نیست.آیا اگر انسان به همین گونه تبدیل به انسان دیگری شود:بمیرد،بپوسد، اجزا بدن تبدیل به مواد شیمیایی دیگری شوند و جذب مواد گیاهی شوند و سپس آن گیاه به صورت به مواد غذایی تیدیل گردد و انسانی دیگر هزازان سال دیگر آن را بخورد و نطفه ی انسانی دیگر از آن منعقد گردد،آیا می توان گفت این انسان جدید همان انسان هزاران سال پیش است؟مسلما نه نمی نوان گفت،زیرا خصوصیات این انسان غیر از انسان دیگری است. شخصیت،هویت،شعور،احساسات و عقاید هر یک،ویژه ی خود بوده است.پس اگر قرار باشد انسان پس از متلاشی شدن بدنش ،دوباره به همان صورت که بوده است زنده شود و همان باشد،چیزی بیشتر از اشتراک لازم است.این همان مطلبی است که فلاسفه می گویند.:هویت هر چیزی به جنبه ی فعلیت اوست که آثاری دارد.ولی ماده فقط حیثیث استعداد به معنای فلسفی آن وقوه است.پس وقتی انسان از دنیا می رود اگر همان ماده بدن به صورت دیگری بوجود بیاید، نمی توان گفت این همان انسان است.هر چند که اجزای آن بدن قبلی در این یکی نیز موجود می باشد.اما این انسان آن انسان نیست.حال چه اندازه لازم است اجزای بدن قبلی باقی باشد مساله ی دیگری است.  در همین دنیا هم سلول های بدن ما دایم می میرند و سلول های جدید جای آن ها را می گیرند. حتی در مورد سلول های مغز هم که می گویند عوض نمی شوند،باتغذیه ماده ی آنها دگرگون می شود.به هر حال در طول چند سال تمام اجزای بدن عوض می شوند اما شخصیت هم چنان محفوظ است. پس قوام مساله ی معاد و ایستایی آن به این است که ثابت شود در انسان چیزی به جز بدن نیز هست که فنا ناپذیر است و (عندالله) و (فی خزاین الله) باقی می ماند. برخی بدون توجه دقیق برانند که اگر بگوییم روح نیز فانی است و خدا دوباره ان را می آفریند؛این نیز معاد محسوب می شود. اینان به برخی روایات که گفته می شود پیش از رستاخیز همه چیز نابود می شود و خدا همه چیز را از نو می آفریند،استناد می کنند.ولی حقیقت این است که چنین چیزی دیگر معاد نیست.زیرا معاد،عود و بازگشت شی موجود است؛پس اگر چیزی نابود گردد و موجود جدیدی هد چند شبیه و مانند آن خلق گردد دیگر همان اولی نخواهد بود و دیگر وحدت به هیچ معنی باقی نیست.
 ایستایی معاد به این است که انسان روحی داشته باشد که مستقل از بدن باقی بماند و دوباره به بدن عود کند و زنده گردد؛پس اگر بگوییم اصلا روحی در بین نیست، یا اگر هست مستقل از بدن باقی نمی ماند و با فناء جسم از بین می رود و یا حتی اگر بگوییم پس از مدتی از بین می رود؛در همه ی این احوال معاد دیگر معنای حقیقی پیدا نمی کند.آنچه فانی است از این عالم است.
 وجدان،دلیلی بر وجود معاد: حقیقت این است که یکی از دلایل وجود معاد،وجود محکمه ی وجدان در درون جان انسان است که به انجام کار نیک،روح آدمی را مملو از شادی و نشاط می کند و از این طریق به او پاداش می دهد و هنگام انجام کار زشت یا ارتکاب جنایت، روح او را سخت در فشار قرار می دهد و مجازات و شکنجه می کند، به حدی که گاه برای نجات از عذاب وجدان اقدام به خود کشی می کند. یعنی در واقع وجدان حکم اعدام او را صادر کرده، به دست خودش اجرا می کند. البته نفس لوامه(نفس ملامتگر) در بسیاری از انسان ها قوی و نیرومند است و در بعضی بسیار ضعیف و ناتوان،ولی به هر حال در هر انسانی وجود دارد، مگر این که انسانی با گناهان بسیار آن را از کار بیندازد.به این ترتیب وقتی علم صغیر یعنی وجود انسان در دل خود محکمه و دادگاه کوچکی دارد، چگونه عالم کبیر یعنی عالم خلقت با تمام عظمتش محکمه ی عدل عظیمی نخواهد داشت؟ از این جا است که ما از وجدان اخلاقی به رستاخیز و قیامت پی میبریم و و نیز از همین جا رابطه ی نیکوی دو سوگند ابتدای سوره ی قیامت روشن می شود.به تعبیری دیگر،سوگند دوم، دلیلی بر سوگند اول است.